Kampen for tilværet

Tekst: Åsne Hjukse

Det er vinter, barfrost og morgondisen har nettopp letta. Etter snaue to timars køyring frå Oslo på E6 i retning Göteborg tar eg av mot kysten av Bohuslän. Nå er det smal, svensk landeveg, nedskoren åker på begge sider av vegen og høg, klar himmel. Rett før Fjällbacka dukkar husklynga opp: to eldre, små hus, eit stort tuntre og ein nybygd verkstad. Den raudmåla verkstaden ligg eit steinkast frå vegen, knappe femti meter til høgre for stolpen med den einslege postkassa på.

Det er nyttelaust å banke på, lyden av motorsag vinn. Det er berre å stige inn. Det luktar friskt treverk. Sju store «kroppar» står mellom flis, bark og verktøy: kunstnaren, ein gigantisk trestokk og fem mindre treemne. Det er ein kamp på gang. Mattias Härenstam tørkar bort sveitten frå panna.

– Til sist er det like mykje materialet som formar meg som eg som formar det.

Trestokkane og Mattias Härenstam har allereie vore fleire timar her inne. Våren 2018 blei det bestemt at Mattias skulle utforme to skulpturinstallasjonar av tre som skulle bli ein permanent del av museumsdelen til Universitetsmuseet i Bergen etter at den omfattande rehabiliterings- og ombyggingsprosessen var ferdig. Kuratoren og kunstnarane drog på inspeksjon – og ganske raskt blei plasseringa klar. Treskulpturane skulle fylle dei to såkalla «kunnskapshola» i første etasje av museet, to opne rom med søyler og bogegangar og med sirkelforma hol ned til underetasjen. Korleis dei to skulpturane skulle sjå ut, var meir usikkert.

– Når eg arbeider med materialet til ein skulptur, er det som regel uklart kven som er subjekt og kven som er objekt. Det er ei form for dialog, iblant også ein kamp. Treet kan ha ein vilje eller ei stemme som føreslår ei anna form enn den eg har sett for meg, forklarer Mattias.

Dei to skulpturelle installasjonane fekk følgande namn og form: Eksemplar, ein fire meter høg og nå uthola almestokk, og Betraktere, ei klynge med fire mindre uthola former av eik, ask og alm med glasskuler montert inn i botnen. Begge installasjonane understrekar det sentrale i eitkvart museum: det å bli sett på og det å sjå.

– Dei blir hengande frå taket i første etasje, via hola i golvet og ned til romma i underetasjen, og kjem derfor til å bli betrakta frå ulike vinklar. Sett nedanfrå, for eksempel, kan glasskulene bli oppfatta som auge eller linser. Og kven er det eigentleg som ser på kven da, den besøkande eller skulpturen?

Mattias Härenstam begynner å bli rimeleg dus med treverk nå. Han har utforska materialet heilt sidan installasjonen Den ukjente konsumentens dagbok (2008). Undersøkingane heldt fram med skulpturseriane Jeg vet at du er der (2012) og Skisser for en re-animasjon (2013–2016). Som den siste tittelen viser, har kunstnaren ei animistisk tilnærming til objektet: trua på at alt i naturen har ei sjel eller ånd.

– Eg liker å tenke at det å lage ein skulptur er ein prosess der eit dødt materiale får nytt liv. Det ligg og vakar mellom det som er, det som ikkje er lenger, og det som det kan komme til å bli.

For lettare å forstå kva Mattias snakkar om, kan det hjelpe å vite at kunstnaren er fascinert av det førmoderne verdsbildet, der grensene mellom subjekt og objekt, natur og kultur og «fantasi» og «verkelegheit» var flytande.

– Det vi i dag tenker på som passive objekt – steinar, tre, elver og skyer – kunne i førmoderne tid bli sett på som subjekt med ein eigen vilje og eigenskapar. I dag kan denne animistiske tankemåten berre bli akseptert innanfor kunsten, forklarer Mattias.

– Vi kan vel slå fast at vår måte å sjå naturen på dei 300 siste åra ikkje har funka så bra. Det dukkar opp stadig fleire teikn på det. Eg tenker det er på høg tid at vi ser på naturen på ein meir audmjuk måte.

Mattias drar handa over treformene i verkstaden, kjenner på overgangane, dei lange fibrane og stadene kor strukturane i treverket tar ei ny vending.

– Når blei fascinasjonen din for tre vekt?
– Den oppstod da eg budde i Berlin. Eg gjekk fullstendig på veggen av å arbeide digitalt og søkte meg etter kvart mot noko som var veldig konkret. Dette «noko» var tre. Slik hamna eg på ein fellesverkstad saman med andre kunstnarar som hadde mykje meir erfaring med materialet. Det var ei bratt læringskurve og fantastisk å ha dyktige folk rundt eg kunne spørje om råd.

– Det var i denne perioden du først og fremst jobba med video, ikkje sant?
– Ja, men eg blei sittande fast i endelause videoredigeringar og kom ingen veg med det eg laga. Så eg var overmoden for noko anna. Arbeidet med tre var ein lengsel etter noko handfast og fysisk, noko eg kunne ta på.

Treemna til det aktuelle kunstprosjektet til Universitetsmuseet i Bergen fekk han av ein lokal bonde i Fjällbacka.
– Ved eit reint tilfelle såg eg den største stokken ligge langs vegen ein dag eg var ute og køyrde. Eg tenkte med det same at den kunne eigne seg til dette prosjektet.
Mattias tok kontakt med bonden, og det viste seg at han hadde fleire emne som kunstnaren kunne bruke.
– Sjølve utholinga begynner med motorsag. Eg lagar ulike «inngangar» som eg arbeider vidare frå, før eg lar dei møte kvarandre. Etter kvart må eg bruke stadig finare maskiner og tradisjonelle hoggjern.

For det meste har Mattias arbeidd med skulpturane i liggande tilstand. Men frå tid til annan har han heist dei opp ved hjelp av ei kran for å sjå korleis dei tar seg ut ståande. Stamma av alm vog litt over eitt tonn da han begynte. Nå er den slanka ned til 100 kilo, over 90 prosent av massen forsvann undervegs i prosessen. Det betyr kilovis med avkapp og timevis med barking, utholing og ikkje minst pussing.
– Almen har vore skikkeleg kranglete. Visse parti har vore mjuke, andre steinharde, og rett som det var dukka det opp rare holrom. Vanlegvis forstår eg strukturen i treverket, men her var det overraskingar undervegs.

Men almen og Mattias fann ut av det til slutt. Resultatet er ein skulptur som følger forma til stamma og kan minne om eit merkeleg dyr, kanskje eit dyr av typen som finst i samlingane til museet. Forma er open i botnen slik at ein kan sjå rett gjennom skulpturen.
– Eg er interessert i dei «indre romma» til stamma og har studert mange former for skjell og dyreskjelett, så at skulpturen kan minne om eit dyr er kanskje ikkje så rart.

Utholing, tynne veggar og kontrast mellom overflate og indre form er sentralt i fleire av skulpturane til Mattias. Også her.
– Eg liker å jobbe reduktivt. Eg tar berre bort, legg aldri til. Likevel har eg brukt over 1000 timar på å få den ferdig

– Kor mange av desse timane har gått med til pussearbeid?
– Det er vanskeleg å seie nøyaktig, men kanskje fire månader?
Det høyrer med til historia at han i denne fasen heile tida hadde god hjelp av assistenten sin.
– Det tar like lang tid å pusse som det tar å forme materialet, om ikkje meir, fortel Mattias.

Om litt skal skulpturen fraktast til Bergen. Første stopp er eit gigantisk fryselager, for å sikre at installasjonen ikkje tar med seg blindpassasjerar i form av levande organismar. Slikt kan skade dei skjøre gjenstandane i samlingane til museet. I oktober blir skulpturane til Mattias ein permanent del av museet og tilgjengelege for alle som ønsker å sjå dei.
– Det blir veldig stas – og spennande.

– Kva er du mest spent på?
– Mottakinga. Eg kan ikkje stå for heile konversasjonen aleine. Eit verk er ein dialog med kunstnar og tilskodar. Alle tolkingar er like viktige. Eg har gjort mitt, nå er resten opp til tilskodaren.

– Har du aldri behov for å forklare eller fortelje om vala dine?
– Eigentleg ikkje. Eg har mine intensjonar, men eg tenker at dei ikkje så interessante for dei som ser på. Håpet mitt er at kven som helst kan få noko ut av det eg lagar, at arbeida kan fungere på mange ulike nivå. Ei direkte og emosjonell oppleving er like viktig og riktig som ei teoretisk tilnærming.

Men før museumsopninga skal det ryddast på verkstaden i Fjällbacka. Barkinga, utholinga og pussinga har sett sine spor – i form av over eitt tonn med spon og avkapp.
– Det meste har gått til lys og varme. Ein bonde i nærleiken ville bruke det som brensel.
Det passar Mattias bra. Han liker når dødt materiale får nytt liv. Og at krinsløpet i naturen går sin gang.

Minervas stemme

• Kunstprosjekt som er ein del av Universitetsmuseet i Bergen. Marit Paasche er kurator og har invitert med seg kunstnarane Mattias Härenstam og Marthe Ramm Fortun. Samarbeidet har resultert i to skulpturinstallasjonar, ei rekke fotografi og performancar som skal gå over ein tiårsperiode. Namnet på kunstprosjektet, «Minervas stemme», er inspirert av hovudet til Minerva, ein ugleliknande figur som er plassert på frontfasaden av museet. Den opphavlege Menrva var ei etruskisk gudinne for visdom, krig, helse og kunst. Romersk mytologi lånte skikkelsen og døypte henne om til Minerva.
• Universitetsmuseet i Bergen konsentrerer seg om nokre utvalde problemområde: klima, naturforvalting og tidsperspektiv. Kunstprosjektet undersøker museet sin kropp og det som skjer i møtet mellom den besøkande og objekta. Som museum har staden ein særleg funksjon som vernar og behaldar av tid. Derfor tar kunstprosjektet også opp i seg spørsmål om tid og minne. I tillegg er det opptatt av kva det betyr for ein by å ha eit slikt museum, og korleis innbyggarane i byen relaterer seg til museet.

Vil du vite meir om kunstprosjektet ved Universitetsmuseet i Bergen? Sjå alle verka på prosjektsida og les intervjuet med kurator Marit Paasche.